IDEE
Nr
2/2011 Relacja z uroczystej Mszy dziękczynnej w odnowionej Kolegiacie
Prymasowskiej w Łowiczu
marzec
2011 - Egzorbitancyje czyli równowaga władz.
IDEA ZJEDNOCZONEJ EUROPY W PISMACH STANISŁAWA LESZCZYŃSKIEGO
Idea zjednoczonej Europy
funkcjonuje od trzech stuleci począwszy od ,,wielkiego planu" księcia Sully,
głównego doradcy Henryka IV (1638), poprzez m.in. projekt parlamentu
europejskiego Williama Penna (1693), ideę wieczystego pokoju księdza de
Saint-Pierre`a (1713), ideę pokoju powszechnego Stanisława Leszczyńskiego,
projekt Ligi Państw księcia Adama Czartoryskiego, projekt Stanów Zjednoczonej
Europy Aristide`a Brianda (1930), a kończąc na idei architektów wspólnoty
europejskiej min. Jeana Monneta, Roberta Schumana, Paula - Henri Spaaka.
Idei wspólnej
Europy, jak przed trzystu laty i po drugiej wojnie światowej, przyświecał jeden
cel, a mianowicie: W jaki sposób zapewnić Europie trwały pokój?
Zapewnienie na
przyszłość pokoju pochłaniało również króla - nominata Stanisława
Leszczyńskiego. Koncepcje wspólnoty państw i ustanowienia pokoju powszechnego
zawarł w pismach: ,, List pewnego Szwajcara do jego korespondenta w Holandii"- z
około 1743 roku - ,,Memoriał o ustanowieniu pokoju powszechnego"- z około 1748
roku.
Śledząc dorobek
piśmienniczy Leszczyńskiego można z całą stanowczością stwierdzić, że jego
poglądy co do konieczności prowadzenia wojen, zapewnienia pokoju powszechnego,
czy też utworzenia ligi państw zmieniały się. Nabierały innego charakteru wraz
ze zmieniającą się sytuacją międzynarodową. Skąd zatem wzięła się u niego idea
wspólnoty narodów? Czy umiłowanie pokoju wyniósł Leszczyński z życiowych
doświadczeń, czy widział tu konieczność polityczną?
Marzenia o pokoju
W życiu
Leszczyńskiego wojny odgrywały wielką rolę. Wyrósł on w czasach wojen. One
powodowały wyniesienie go na tron i przyczyniały się do jego utraty. Przez wiele
lat występował w roli wygnańca i pretendenta. Każda zmiana sytuacji
międzynarodowej stwarzała dogodny moment do pisania memoriałów, projektów,
przedstawiania ich królom i ministrom Francji i Szwecji, w celu uzyskania
pomocy. Takie położenie miało wpływ na kształtowanie się jego poglądów
republikańskich i pacyfistycznych
Przełomowym
wydarzeniem w życiu Leszczyńskiego, kończącym polski etap jego działalności,
była ostateczna rezygnacja z tronu polskiego oraz przyznanie mu w dożywotnie
władanie księstwa Lotaryngii i Baru (1736). Leszczyński stracił tym samym
możliwość odzyskania tronu w Polsce. Nie mógł też liczyć na pomoc Francji.
Nigdy natomiast nie wyzbył się myśli o powrocie na tron Polski, czy to czekając
dogodnego splotu wydarzeń międzynarodowych, czy też śledząc poprzez agentów
poczynania dworów europejskich.
Wszystkie
interesujące nas dzieła Leszczyńskiego powstały w okresie lotaryńskim. W tym to
czasie Leszczyński pracował nad projektem pokoju powszechnego dla Europy i
Rzeczypospolitej. W ten sposób król Stanisław dołączył do grona pisarzy
politycznych, szukających drogi do realizacji marzenia o pokoju. Koncepcja
pokoju Leszczyńskiego dojrzewała stopniowo, ulegała modyfikacjom w zależności od
sytuacji politycznej. Zmiany zachodzące w bieżącej sytuacji międzynarodowej,
płynność sojuszy europejskich miały wpływ na kształt jego poglądów. Pierwotnie,
według niego, pokój miało przynieść unicestwienie Rosji przez trójprzymierze
Szwecji, Polski rządzonej przez Augusta III i Turcji, przy ewentualnym poparciu
Prus. Po utracie tronu w Polsce, będąc władcą Lotaryngii Stanisław Leszczyński w
coraz większym stopniu stawał się Lotaryńczykiem i Francuzem. Nie obce mu były
losy kraju, którym rządził. Wojna o sukcesję austriacką mogła pozbawić go tronu
w Lotaryngii. Anglia i Holandia optowały za oddaniem Lotaryngii wcześniejszej
dynastii, a mianowicie Franciszkowi Lotaryńskiemu, mężowi Marii Teresy. W liście
do jego korespondenta w Holandii Leszczyński wysunął tezę, iż oderwanie
powyższego kraju od Francji stało by się zarzewiem dalszych wojen. Z drugiej
strony, we Francji istniały tendencje do włączenia tego kraju w jej granice.
Ustanowienie pokoju dostrzegał w porozumieniu Francji i Austrii.
Najpełniejszy
projekt umocnienia pokoju w Europie opracował pod koniec lat czterdziestych, po
pokoju w Akwizgranie (1748), kończącym wojnę sukcesyjną austriacką. Wierzył, że
porozumienie międzypaństwowe stanie się punktem wyjścia do powołania Ligi
Narodów strzegącej pokoju w Europie. Nie mogła to być republika chrześcijańska
księdza de Saint-Pierre`a. Leszczyński twierdził, że: ,, Jest więc czystą
chimerą owa republika chrześcijańska, która pragnie uczynić ze wszystkich
sprzecznych interesów różnych narodów jedną wspólną sprawę i każdy z nich
zamknie w słusznych granicach. Jeśli jednak wojny są nieuniknione, szukajmy
przynajmniej sposobów, aby się stały zgubne jedynie dla tych, którzy ośmielą się
je wzniecić". Powołanie powszechnego rządu napotkałoby przeszkody nie do
przezwyciężenia z powodu dążności państw do ekspansji terytorialnej kosztem
sąsiadów. Uważał, że pomiędzy narodami są zbyt duże różnice (języka, religii
obyczajów), aby móc utworzyć jeden naród. Leszczyński poddał krytyce utopijne
plany jedności politycznej świata, opartej na przesłankach moralnych. Jego
projekt opierać się miał na realnych siłach, miał tu na myśli oczywiście
Francję. Autor dostrzegał i podkreślał fakt, że Ludwik XV w postanowieniach
pokojowych w Akwizgranie wyrzekł się zdobyczy terytorialnych z wojny sukcesyjnej
austriackiej. Tylko to państwo - jego zdaniem - dzięki swojej potędze mogło
zapewnić arbitraż międzynarodowy.
Liga Państw
Jakie państwa
zatem, według Leszczyńskiego miały tworzyć omawianą Ligę? Autor miał na uwadze
związek republik z dominującą rolą Francji (monarchii). Aby stać się rzeczonym
arbitrem, Francja musiałaby zrezygnować z podbojów, a swych wojsk używać jedynie
w celu utrzymania pokoju w Europie. Miała zatem stać na straży równowagi sił.
Francja nie mogła się wyrzec sojuszów, szczególnie z republikami, ponieważ są to
państwa - zdaniem Leszczyńskiego - szczególnie predestynowane do pomocy Francji.
Z natury ujawniają też niechęć do podbojów. Powyższa sytuacja prowadziłaby do
zaprowadzenia pax galicca i umocnienia hegemonii Francji w Europie, a Ludwik XV
stałby się pierwszym monarchą Europy.
Niestety pokój
w Akwizgranie nie zapoczątkował ery pax galicca. Związek Austrii z Francją nie
trwał długo, poprzedził natomiast rozpętanie wojny siedmioletniej (1756-1761).
Pod koniec tej wojny Stanisław Leszczyński zmodyfikował swe poglądy co do
charakteru Ligi Państw. Pod koniec życia powstał kolejny projekt jako
kontynuacja, a zarazem modyfikacja. Wysunął on mianowicie koncepcję pax
republicana. Na czym zatem miał polegać projektowany związek państw? Państwa,
aby utrzymać to co posiadają, swoją formę rządów muszą wstąpić do wspólnego
przymierza. Miała to być Liga Państw - narodów. Leszczyński widział związek
Francji i republik: Anglii, Holandii, Szwecji, Polski, Wenecji, kantonów
szwajcarskich, Genui. Szefem wspomnianej Ligi pozostawał król Francji, z tym że
kraj ten poprzez związek z republikami stanie się pokojowy (w domyśle
republikański). Projektowany był również sejm europejski, w którym. prawo głosu
posiadałyby republiki i Francja. Liga rozporządzałaby też potęgą wojskową. Miała
zwracać uwagę na poczynania zaborczych mocarstw otaczających Polskę: Rosję,
Prusy i Austrię. Członkowie ukonstytuowanej ligi mieli czuwać nad tym, co
mogłoby wzniecić zamieszki suwerenów i jako bezstronni mediatorzy mieli
ofiarować swe usługi w celu pokojowego rozstrzygnięcia sporów. W wypadku
konfliktu zbrojnego członkowie ci wspomogą tego, kogo uznają za stronę
uciśnioną.
Czy Stanisława
Leszczyńskiego uznać należy za fantastę, a jego projekt Ligi Państw dla
zabezpieczenia pokoju za utopijny? Owszem, możemy nie uznać jego koncepcji
pacyfizmu republik, jakby ta forma państwa nie stwarzała zagrożenia dla państw
sąsiednich. Co do koncepcji wspólnoty państw to znane są nam z historii projekty
ustanowienia wieczystego pokoju przy pomocy Sejmu Europejskiego, arbitrażu
jednego mocarstwa, równowagi sił czy Ligi Narodów. W perspektywie każdy z
wymienionych projektów okazał się utopijny i równie naiwny. Po drugiej wojnie
światowej i obecne czasy pokazują nam, że idea zjednoczonej Europy ma rację
bytu. Projekt Stanisława Leszczyńskiego zasługuje na uwagę ze względu na oparcie
systemu bezpieczeństwa na współzależności między formą ustroju a charakterem
polityki zagranicznej krajów stowarzyszonych i krajów zagrażających. Obecnie
również pojawia się podobny punkt wspólny dla państw wchodzących w skład Unii
Europejskiej. Jest nim m.in. wspólnota ustrojowa (ustrój demokratyczny) i
gospodarcza.
Anna Poniatowska
NASZE
KSIĄŻKI
Inspirujemy
